(गलत ठहर गर्ने पहिलोलाई रु. पच्चिस हजार ईनाम)
डा. देव बहादुर डंगोल
हाल सम्म कसैले पनि जलवायु परिवर्तन हुनाको कारण प्रस्तुत वा व्याख्या गरेको छैन । तर मान्न चाहिँ मानेका छन् कि मानिस कै कारणले वा गल्तिले यसो भएको हो । दोष भने ग्यासलाई दिँदै आएका छन् । यहाँ जलवायु परिवर्तन हुनाको कारण र निवारण वारे वैग्यानिक विश्लेषण प्रस्तुत गरिएको छ । जलवायु परिवर्तनको असर न्युनिकरण गर्न वा यस्को असरवाट वच्ने उपायहरु तत्कालको लागि आवश्यक छन् तर निवारण चाहिँ होइन । औषधि उपचार गर्नु भन्दा रोग लाग्न नदिनु नै असल मानिन्छ । त्यसैले जलवायु परिवर्तनलाई रोक्नु नै वेश हुने छ । यसलाई पुरानो अवस्थामा नै पु-याउन सकिन्छ ।
सर्वमान्य पाँच वटा आधारभूत वैग्यानिक सिध्दान्तहरुको आधारमा ग्यासको कारणले जलवायु परिवर्तन हुनै सक्तैन । जलवायु परिवर्तन भन्नाले तापक्रम वृध्दि र वर्षाद दुई कुरालाई बुझ्ने गर्दछौँ । वैग्यानिक हिसावले ती दुवै पछ्यको कुनै पनि ग्यास सँग केहि पनि सम्बन्ध नै छैन । ग्यासले तापक्रम वृध्दि हैन बरु ताप प्रसारणको सिध्दान्त र ताप प्रसारणको सँवाहन तरिकाले पृथ्विलाई चिसो पार्ने वा सेलाऊने काम गरी रहेको छ । ग्यासले गर्दा तापक्रम वृध्दि भएको भन्नु एकदमै अवैग्यानिक फजुल कुरा हो । र, नियमित वर्षाद भनेको पृथ्विको सतहवाट पानी वाष्पीकरण भएर मात्र हुन्छ, अरु कुनै पनी कारण सँग यो प्रक्रियाको केही पनी सम्वन्ध नै छैन । समुद्र वा ताल वा नदीवाट पानी वाष्पीकरण भएकोवाट नियमित वर्षाद हुनै सक्दैन, त्यसो हुने भए अहिले तापक्रम वृध्दि भएको र समुद्र फैलिएको वेला झन् वढी वर्षाद हुने थियो ।
१. ताप प्रसारणको सिद्धान्त: ताप जहिले पनि वढीवाट कम तापक्रम भएको ठाउँ तिर मात्र सर्छ । त्यस्को उल्टो कमवाट वढी तापक्रम तिर ताप कहिल्यै प्रारण हुँदैन । वायु मण्डलको माथि चिसो ठाउँमा पुगेको ताप तल गरम ठाउँ पृथ्वि तिर कदापि आउँदैन ।
@= ताप प्रसारणका तरिकाहरु: ताप प्रसारणका तीनवटा विधिहरु
विकिरण: यस विधिद्वारा सवै दिसा तिर ताप आफै जान्छ । कुनै पनि माध्यमको आवश्य पर्दैन । ताप प्रसारण भै रहेको बेला बाटोमा भएको वस्तुहरुले ताप ग्रहण गर्छन्, वर्षादमा पानीका थोपाहरु टाऊकोमा परे जस्तो । यसै विधिद्वारा नै हामीले सूर्यवाट ताप प्राप्त गर्द छौँ ।
सन्चालन: यो विधिद्वारा ताप प्रसारण सुचालक ठोस वस्तुमा मात्र हुन्छ । पाएको तापलाई सँगैका अणुहरुलाई दिँदै एक पछि अर्को अणुहरु तताउँदै ताप सर्दै जान्छ । हामी लाममा उभिएर एकले अर्कोलाई दिँदै सामान ओसारे जस्तै कुनै धातुलाई एक छेउमा तताउँदा अर्को छेउ पनि विस्तारै तातेर आउँछ ।
सम्बाहन: यो तरिकाले ताप प्रसारण द्रब्य पदार्थ (झोल वा ग्यास)मा मात्र हुन्छ । ती वस्तुहरुमा अणहरु स्वतन्त्र रुपमा चल्न सक्छन् । ताप पाए पछि तिनीहरुका अणुहरु माथि तिर जान्छन् र माथि चिसो ठाउँमा पुगे पछि ताप प्रसारण गर्छ र चिसो अणुहरु तल तिर झर्छन् । यो तरिका एक ठाउँवाट अर्को ठाउँमा ओसारेर सामान राख्दै गरे जस्तै हो । हाम्रो वायु मण्डलमा पनि यस्तै तरिकाले ताप प्रसारण निरन्तर भै रहेको छ त्यसैले दिन भरि तातेको पृथ्वि रातमा सेलाउँछ र विहानि पख चिसो हुन्छ । यहि तरिकाले पृथ्विलाई पुग्ने गरी वर्षादले चिस्याउने काम गर्न सक्छ ।
वर्षाद हुना साथ चिसो भै हाल्ने हामी सवैलाई थाहा भएकै कुरा हो। नियमित रुपमा वर्षाद हुन नसकेकोले पृथ्विमा तापक्रम वढी रहेको छ।
३. ग्यासवाट हरियो घर (हरित गृह) बन्दैन: हरियो घर बनाउन ग्यासवाट हुने भए सवैले ग्यास कै घर वनाउँथे । यस्तो घर वनाउन ठोस पारदर्शि वस्तु (प्लाष्टिक वा शिशा)को आवश्यक पर्दछ । त्यस्ता वस्तुले छोपेर वनाएको घरलाई ‘हरियो घर’ भनिन्छ । जाडोमा वचाउन गाह्रो हुने विरुवालाई राख्नको लागि वनाईएकोले हरियो घर भनिएको हो । घाम भित्र छिर्छ तर हवा भित्र वाहिर गर्न नपाउने भएकोले भित्र न्यानो हुन्छ । न्यानो पार्न हामीहरु पनि झ्याल ढोका वन्द गरेर वस्छौँ । ग्यासवाट कुनै पनि प्रकारको घर वनाउन नसकिने भएकोले ग्यासले वनाएको घरको कारणले ‘हरितगृह प्रभाव’ भएर गर्मि वढेको हो भन्नु विल्कुलै अवैग्यानिक फजुल कुरा हो । कुनै पनि ग्यासलाई हरित गृह ग्यास भन्नै मिल्दैन । त्यस्ता ग्यास हुनै सक्दैन । अत: जलवायु परिवर्तनको दोष ग्यासलाई दिन मिल्दैन ।
४. हाम्रो मौसमी वायु मण्डलको वनावट: हाम्रो मौसमी वायु मण्डल ग्यासहरुको समान मिष्रण हो । तल माथि, दायाँ वायाँ, चारै तिर हमेशा चलिरहने भएकोले हामीले सास फेर्ने वायु मण्डलमा ग्यासहरु तह तह भएर वस्नै पाउँदैन । तह तह भएर बसेको भए हामी बस्ने पृथ्विको सतह माथि नै सवै भन्दा गह्रुँगो ग्यास कारबोन डाईअक्साईड हुने थियो र हामी जिवित हुने थिएनौँ । बाँच्नलाई अक्सिजन भएको हवा चाहिन्छ । यस कारणले पनि वायु मण्डलमा भएको ग्यासले हरित गृह प्रभाव हुनै सक्दैन, असम्भव ।
५. हाम्रो मौसमी वायु मण्डलको तापक्रम: जति जति यस वायु मण्डलको माथि जान्छौँ त्यति त्यति चिसो हुन्छ । ताप प्रसारणको सिद्धान्त अनुसार चिसो ठाऊँमा पुगेको ताप फेरि तल तातो गर्मी पृथ्वि तिर कहिल्यै फर्केर आउँदैन । अत: यस कारणले पनि वायु मण्डलमा भएको ग्यासले हरित गृह प्रभाव हुनै सक्दैन, असम्भव ।
६. जलवायु परिवर्तनको कारण: हामी सबैलाई थाहा भएकै कुरा हो बर्षाद भएमा ठण्डा हुन्छ । हिमालमा हिउँ थपिन्छ । वन जँगल सप्रिन्छ । सिँचाईँ राम्रो हुन्छ । खानको लागि पानी प्रसस्त हुन्छ । जमिन भित्र पानी पस्छ \ भरिन्छ । यसरि सवै ठाऊँमा नियमित रुपमा पानी पुगिरहे पछि समुद्रमा जम्मा भै रहेको पानी पनि विस्तारै घटेर जाने छ । वर्षाद नियमित भएमा जलवायु परिवर्तनले निम्त्याएका सबै समस्याहरु समाधान हुने छ । अत: वर्षाद चक्र नै जलवायु बा मौसम नियन्त्रण गर्ने मुख्य कारक हो भन्न सकिन्छ ।
७. वर्षाद चक्र: वर्षाद चक्र पृथ्विको सतहवाट हुने वाष्पिकारण सँग मात्र सम्वन्धि छ । समुद्र, ताल वा नदीवाट वाष्पिकारण भएर नियमित वर्षा हुँदैन (वर्षाद मौसममा वढी पानी पार्न सहायक भने हुन्छ) सो हुने भए अहिले तापक्रम वढेको र समुद्र फैलिएको वेला झन् धेरै नियमित वर्षाद हुनु पर्ने थियो । त्यसैले वर्षाद चक्र गड वड हुनाको कारण पृथ्विको सतहवाट वाष्पिकारण हुने प्रक्रियामा गड वड भएकोले नै हो भन्न सकिन्छ । वाष्पिकारण हुन अति नै धेरै तापको आवश्यक पर्छ । समुद्र त्यति तातो हुनै पाउँदैन ।
मानिसले घर, सडक ईत्यादी बनाएर; ढुँगा ईँटा विछ्याएर; वन जँगल फडानि गरेर; र मरुभूमि फैलाएर वर्षाद चक्रलाई नभै नहुने वाष्पिकारण अत्यधिक मात्रामा घटाए वा रोकि दिए । सँसार भरी करौँडौँ बस्तीवाट वाष्पिकारण प्रशस्त रोकिए पछि वर्षाद चक्र पनि वर्ष भरि फैलिएर नियमित हुन सकेन । अनौठो भएन ।
अत: वर्षाद चक्रको गलत ब्याख्याले गर्दा जलवायु परिवर्तनको समस्या भोग्नु परेको छ ।
जलवायु परिवर्तनको समाधान: जलवायु परिवर्तनको समस्या समाधान गर्न वर्षाद चक्रलाई वर्ष भरी फैलाएर नियमित वर्षाद गराउनु वाहेक अरु उपाय छैन । वर्षाद नियमित पार्न पृथ्विको सवै सतह जति सक्यो त्यति भिजाएर राख्नै पर्छ, सुख्खा ठाउँ हुनुनै भएन । सो गरेमा वर्षाद चक्र स्वत: नियमित हुने छ । यो कार्य गर्न अहिले मानिसको लागि धेरै सजिलो काम मान्नु पर्छ । चाहेमा केहि महिना भित्र नै पूरा गर्न सकिन्छ ।
B. बिद्युत संकट वा कटौतीको दोष पानीलाई दिन मिल्दैन:
(असिमित जलविद्युत उत्पादन)
हदै सस्तोमा जल-बिद्युत
(गलत ठहर गर्ने पहिलोलाई रु. पच्चिस हजार ईनाम)
डा. देव बहादुर डंगोल
जलविद्युत आयोजनामा टर्वाईन जडान गर्ने हालको प्रचलित तरिकामा पानीको द्रब्य गुण र भू-कर्षण बलका विशेषताहरुमा पूर्ण ध्यान पु-याईएको छैन । उचाई अनुसार चाप हुन्छ भन्ने नवगेको पानीको अवस्थाको सिद्धान्तलाई स्तम्भ भरि एकनासको चाप हुने वगेको पानीको अवस्थामा लागु गर्ने गल्ति हुन गएकोले \ गरेकोले त्यसो भएको हो । हाल एउटा मात्र टर्बाईन जडान गरी न्युनतम मात्र विद्युत उत्पादन गर्दै आएका छौँ । ती दुई पछ्यका सर्व मान्य सिद्धान्तहरुमा ध्यान पु-याईएको भए धेरै टर्बाईनहरु जडान गर्ने तरिकामा फरक हुने थियो । हाल एउटा मात्र टर्वाईन घुमाउन पुग्ने पानी वगेको एउटै पाईपमा नै पाईप वा पानीको धारलाई नटुटाई क्रमश: धेरै टर्वाईनहरु जडान गरेर धरै गुणा वढी (असिमित) विद्युत उत्पादन गरिन्थ्यो । र, सो पानी खान वा सिँचाई अथवा अन्य कामको लागी पनि उपलब्ध गराउन सकिन्थ्यो । हालको प्रचलित तरिका अनुसार हरेक एउटा टर्वाईनलाई छुट्टा छुट्टै पाईप मार्फत पानी पु-याईन्छ । अत: धेरै टर्वाईनहरु घुमाउन धेरै मात्रा पानीको आवश्यकता हुन्छ ।
जलविद्युतको लागि पानी प्रवाह गर्दा जति जस्तो पानी टर्वाइन भित्र गएको हो उस्तै बाहिर निस्कन्छ । भू-आकर्षण बलमा पनि केही कमि आउदैन \ हुँदैन । पानीको गतिमा पनी केही फरक हुँदैन । जति मात्रा भित्र पसेको हो त्यति मात्रा नै पानी वाहिर निस्कन्छ । वगेको पानीको स्तम्भ भरी नै चाप पनि एक नास नै कायम रहन्छ । टर्वाइन पनि पानी कै वेगमा घुम्छ । निरन्तर भू-आकर्षण वलको कारणले गर्दा माथि स्थित पानी मात्र तल तिर खस्छ ।
विद्युत प्राप्त गर्न आवश्यकता अनुसार उचित उचाईवाट पानीलाई खसालेर टर्वाईन घुमाईन्छ, जस्ले विद्युत क्रियाशिल वा प्रवाह गराउने जेनेरेटरलाई घुमाउँछ र हामीले विद्युत प्राप्त गर्दछौँ । पानी खसाल्नलाई प्राप्त शक्ति वास्तवमा पृथ्विको भू-आकर्षण वल हो । जुन सुकै वल प्रयोग गरे पनि विद्युत उत्पादन गर्न टर्वाईन घुमाउन आवश्यक पर्दछ । आवश्यकता अनुसार पानी वगेर जान सक्ने गरी टर्वाईन वनाईएको हुन्छ । भू-आकर्षण वललाई उपयोगमा ल्याउन पानीलाई उचित उचाईवाट खस्न दिने एउटा उपयुक्त संरचना हो ।
पानी प्रवाह भैरहेको एउटै पाईपमा धेरै टर्वाईनहरु चलाउन सकिन्छ
पानीको द्रब्य गुणहरु र भू-आकर्षण बलका बिशेषताहरुको आधारमा एक भन्दा वढी टर्वाईनहरु घुमाउन एउटा टर्वाईनलाई मात्र घुमाउन पुग्ने पानी प्रवाह गरी सोहि पाईपमा पानीको धार र पाईपलाई नटुटाई एक पछि अर्को जडान गरेर धेरै टर्वाईनहरु सँचालन गर्न सकिन्छ । सो अनुसार पानी प्रबाह गर्दा टर्वाईन र वगेको पानीको कार्य छ्यमतामा केहि पनी कमि आउँदैन । पानीको द्रब्य गुणहरु र भू-आकर्षण बलका विशेषताहरु दुवै पछ्यहरुको प्रमाणित सिध्दान्तहरुले पनि सो कुराको पुष्टि गर्दछ । मुख्यत: ती दुई वैग्यानिक पछ्यहरुलाई ध्यानमा राखेर नै टर्वाईन भित्र पानी प्रवाह गरिएको हुन्छ । जलविद्युत उत्पादन गर्न पानी प्रवाहको लागि प्रयोगमा आउने शक्ति भू-आकर्षण बलवाट मात्र प्राप्त हुन्छ । भू-आकर्षण बल भनेको अथाह कहिल्यै नसकिने, कुनै उपायले वाधा पु-याउन वा छेक्न सकिँदैन, जति उपयोग गरे पनि कम नहुने र कुनै पनि ठाउँको हरेक विन्दुमा जहिले पनि निरन्तर प्राप्त भै नै रहन्छ, पन्छाउन पनि सकिँदैन । हवाको वल, चुम्बकिय वल वा प्रकाशलाई छेक्न सकिन्छ तर भू-आकर्षण बललाई छेक्न सकिँदैन । कुनै पनि पदार्थको पिण्ड रहे सम्म सो वल रही रहन्छ। पिण्डको स्वभाविक प्राकृतिक गुण हो । अत: पानी निरन्तर प्रवाह भैरहेको एउटै पाईपमा एक पछि अर्को धेरै टर्वाईनहरु जडान गरी सबैलाई एकनासले सँचालन गर्न सकिन्छ, गुणात्मक धेरै जलविद्युत उत्पादन गर्न सकिन्छ ।
एकनासले निरन्तर पानी वगिरहेको पाईपमा एउटा वा शुन्य टर्वाईन सँचालन गरेमा पनि वगिरहेको पानीको कार्य छ्यमतामा केही पनि घटवढ हुँदैन, एकनासै कायम रहन्छ ।
एक पछि अर्को टर्वाईनलाई घुमाउँदै वग्दा पनि बगिरहेको पानीको कार्य छ्यमतामा केहि पनि कम हुँदैन । यसो हुनाको कारण माथि उल्लेख गरे अनुसार भू-आकर्षण वलका विशेषताहरुले गर्दा हो । द्रब्य गुण अनुसार स्थिर पानीमा लगाईएको वल सवै दिशा तिर बराबर फैलिन्छ र उचाई अनुसार चाप हुन्छ । नवगेको पानीको स्तम्भको सबै भन्दा तल सवै भन्दा वढी चाप हुन्छ । तर प्रवाह भै रहेको वेला पानीको स्तम्भको फेदमा जतिकै पाईप भित्र पानीको पूर्ण स्तम्भ भरिनै चाप एक नास हुन्छ, माथि देखि तल सम्म पूर्ण स्तम्भ भरी । र, पानी प्रवाह भएको दिशातिर मात्र पानीको चापले काम गरी रहेको हुन्छ । वगेको पानीको धारको कुनै पनि विन्दुमा गुरुत्व आकर्षणवललको कारण दुई प्रकारको वलले मात्र असर पारी रहेको हुन्छ । कुनै विन्दुको माथि तिरको पानीको स्तम्भले तलतिर थिचिरहेको हुन्छ भने तल तिरको पानीको स्तम्भले तलतिर नै तानी रहेको हुन्छ । क्रमश: अँग्रेजिमा पुशिंग र पुलिँग फोर्श भनिन्छ । कुनै पनि विन्दुमा दुबैवल (पूर्ण स्तम्भ)को प्रभाव पानी वगेको दिशा तिर मात्र लाग्छ । अत: पाइपको पानीको पूर्ण स्तम्भ भरी नै चाप एक नास हुन्छ । नवगेको पानीको स्तम्भमा यो गुण हुँदैन । नवगेको पानीको स्तम्भको फेदमा सवै भन्दा वढी चाप हुन्छ । यहि सिद्धान्तलाई वगेको पानीको अवस्थामा पनि लागु गरी जलविद्युत आयोजनामा वगेको पानीको फेदमा एउटा मात्र टर्वाईन जडान गर्न सकिन्छ भन्ने गल्ति भयो । नवगेको पानीको अवस्थाको सिद्धान्तलाई वगेको पानीको अवस्थामा लागु गर्न मिल्दैन ।
अत: पानी प्रवाह भै रहेको एउटै पाइपमा क्रमिक रुपमा जडान गरिएका सवै टर्वाइनहरु जव पूर्ण रुपमा घुम्न थाल्छन् पाइपको पूर्ण स्तम्भ भरी नै पानीको चाप पनि एकनासको नै कायम रहन्छ । यसो हुनाको कारण भू-आकर्षण वलको विशेषताले गर्दा हो । वगिरहेको पानीको स्तम्भको धारमा टर्वाईन हुँदा वा नहुँदाको अवस्थामा पानीको स्तम्भको चापमा केही पनि फरक हुँदैन । पानीको उचाई, पाईपको उचाई, पानी भित्र पस्ने र वाहिर आउने मात्रा, पानीको वेग, भू-आकर्षण वल ईत्यादि सवै पछ्यहरुमा उस्तै नै अवस्था कायम रहन्छ, केही पनि फरक हुँदैन । अत: पानी प्रवाह भैरहेको एउटा पाइपमा नै धेरै टर्वाइनहरु जडान गरेर हालको भन्दा धेरै गुणा वढी (असिमित) जलविद्युत प्राप्त गर्न सकिन्छ ।
यसरी क्रमिक सिद्धान्त अनुसार टर्वार्इनहरु जडान गरिएमा जलविद्युतको लागि नयाँ आयोजनाको आवश्यकता पर्ने छैन । टर्वाइनहरु थपेर भएकै संरचनावाट असिमित विद्युत उत्पादन गर्न सकिन्छ । पानी वगिरहँदा पाइपको कुनै पनि विन्दुमा \ स्थानमा टर्वाइन जडान गरे पनि केहि फरक पर्दैन । वगिरहेको पानीको पाइपको लम्वाई भरि नै जडान गरे पनि सवै टर्वाइनहरु एकनासले नै संचालन गर्न सकिन्छ । एक्लो नेपालमानै असिमित जलविद्युत विद्यमान छ ।
एउटै जलविद्युत गृहमा धेरै टर्वाइनहरु जडान भैसकेको भएमा पनि तिनीहरुलाई पनि क्रमिक ढंगले पानी प्रवाह गराउन सकिन्छ । यसरी पानी प्रवाह गर्ने तरिका परिवर्तन गरिएमा एउटा टर्वाईन संचालन गर्ने पानीको मात्राले नै धेरै टर्वाइनहरु संचालन गर्न सकिन्छ । हाल टर्वाईनमा पानी प्रवाह गर्ने तरिका गलत सिद्धान्तमा आधारित भएकोले एउटा पाईपको पानीवाट एउटा टरवाईनवाट मात्र (न्युनतम) विद्युत उत्पादन भै रहेको छ । नवगेको पानीको अवस्थाको सिद्धान्तलाई गल्तीले वगेको पानीको अवस्थामा लागु गरेकोले त्यसो भएको हो ।
विश्वमा असिमित जलशक्ति उपलब्ध छ । क्रमिक तरिकाले पानी प्रवाह गर्ने गरी धेरै टरवाईनहरु जडान गरेर जलविद्युत आयोजनाहरु संचालन गरेमा विद्युतको लागि अन्य कुनै पनि उपायको आवश्यकता पर्ने छैन । विद्युत धेरै सस्तो हुने छ । कोइला, ग्यास, डिजेल, आणविक ईत्यादि ईन्धनको अपार वचावट हुनेछ । चाहे भन्दा धेरै कार्बोन डाईअक्साईड पनि घट्ने छ ।
(२०६६ ज्येष्ठ २३ गते गोरखापत्रमा प्रकाशित ‘धेरै सस्तोमा जल विद्दयुत’ लेखमा आधारित)
email: dev.dangol@yahoo.co.uk
mobile: 9841 647 393
No comments:
Post a Comment